Materiali i mëposhtëm është një punim i Andrey Edemskiy, i Institutit për Studime Sllave në Akademinë Ruse të Shkencave. Autori sjell për herë të parë si burim arkivor deri më tani të papublikuar, Fondet 2, 3 dhe 10 të Arkivit Shtetëror Rus, për Historinë Bashkëkohore, përmes të cilit mund të shohim optikën sovjetike mbi atë që po ndodhte në raportet me Shqipërinë në vitet 1960-1961. Këto burime ndihmojnë që disa mite në historiografinë e më pas imagjinatën kolektive shqiptare të rishikohen. Miti i “betejës” në bazën e Vlorës, duhet parë përtej optikës së ngushtë të një fitoreje shqiptare dhe demonstrimit të forcës, pasi të paktën sipas dokumentacionit në fjalë, nuk rezulton që sovjetikët të kenë patur ndonjëherë ndërmend skenarë ushtarakë në Shqipëri. Megjithatë akademiku rus e mbyll punimin me theksimin se ka nevojë që burimet të krahasohen, për të kuptuar më shumë atë që ka ndodhur.  

Një gjë del e qartë: pavarësisht sjelljes apo gabimeve të sovjetikëve – të cilat pranohen si të tilla – Enver Hoxha nuk ia la rastësisë shkëputjen me sovjetikët. Ai e kishte qëllim politik atë dhe e provokoi deri në fund, së pari duke luajtur në marrëveshje me palën kineze dhe së dyti duke minuar klimën e bashkëpunimit. Mbetet për t’u hulumtuar se çfarë qëndron pas kësaj politike, por p.sh., interpretimi i autorit për takimin në Tiranë mes tij dhe Andropovit dhe Pospjellovit, jep të kuptojë se Enver Hoxha është ndjerë i rrezikuar personalisht prej sovjetikëve.

Dhe vendosi të spastronte partinë nga çdo element i mundshëm pro tyre dhe pastaj në dritën e fërkimeve sovjeto-kineze të përgatiste përshkallëzimin e situatës, duke qëndruar publikisht si një komunist i vendosur që kishte kapur në gabim ideologjik sovjetikët. Është po ashtu e pasqaruar mirë, edhe me këto dokumente, nëse afrimi i Hrushovit me jugosllavët ishte refleks i prishjes me Shqipërinë, apo lidhet me një politikë të Kremlinit në Ballkan. Autori thotë se në çdo rast, afrimi me Jugosllavinë, i dha një alibi Hoxhës, i shtroi edhe më tej rrugën atij drejt shkëputjes përfundimtare.

Studimi i Andrey Edemskiy , nga Instituti për Studime Sllave në Akademinë Ruse të Shkencave

Kompleksi i jashtëzakonshëm i proceseve historike në Ballkan në gjysmën e dytë të shekullit të XX-të, përbën qysh tani padyshim një çështje premtuese studimore teksa shumë dokumente arkivore janë bërë të aksesueshme. Konflikti sovjeto-shqiptar në fillim të viteve ’60-të, në të gjitha aspektet e tij, ideologjike, politike dhe ekonomike, ka tërhequr vëmendjen e kërkuesve që në ngjizjen e tij.

Një përparim serioz në hulumtimin e këtij problemi është bërë në vitet e fundit, si rrjedhojë e përdorimit të materialit të pasur dokumentar në shqip nga arkivat shqiptare; kërkues shqiptarë kanë dhënë kontributin e tyre të çmuar në studimin e këtyre ngjarjeve. Për fat të keq rezultatet e kërkimit që shfrytëzojnë materiale dokumentare sovjetike nuk janë po kaq të rëndësishme.

Shumë dokumente me rëndësi janë ende të klasifikuara, por dokumentet që janë tashmë të disponueshme nga arkivat ruse, bëjnë të mundur të hedhim më shumë dritë mbi ngjarjet e shkuara. Ky artikull është përpjekja e parë për të dhënë një kontribut më shumë në këtë drejtim, krahas detyrës së identifikimit të shenjave të një intensifikimi të kontakteve sovjeto-jugosllave, në të njëjtën kohë.

Dallimet sovjeto-shqiptare që u shfaqën në mesin e viteve ’50-të, për shkak të mos aprovimit nga udhëheqja shqiptare të lëvizjeve të Hrushovit drejt normalizimit të marrëdhënieve me Jugosllavinë dhe dënimi i “kultit të individit” të Stalinit, vijuan edhe më tej të akumulojnë potencial negativ. Në vitin 1959, lideri sovjetik, Hrushovi, nuk i priti mirë vlerësimet për planet e zhvillimit të prezantuara atij nga pala shqiptare, gjatë vizitës që bëri në Shqipëri në muajin maj.

Përpjekjet e Moskës për të negociuar me Uashingtonin mbi një gamë çështjesh me rëndësi globale, i shtoi edhe më tej vështirësitë në raportet mes Moskës dhe Tiranës. Gjithsesi, deri në verën e vitit 1960, marrëdhëniet sovjeto-shqiptare vijuan të zhvilloheshin relativisht pa fërkime brenda kuadrit të një bashkëpunimi të qëndrueshëm dhe të ndershëm ekonomik e mbi të gjitha, të një ndihme të konsiderueshme dhe të gjithanshme sovjetike për Shqipërinë. Dallimet e përmendura më sipër mbetën anësore deri në pranverë-verën e vitit 1960.

Si drejtues i një vendi të vogël, Enver Hoxha dhe enturazhi i tij nuk e konsideronin të mundshme sfidën ndaj sovjetikëve, fuqia e madhe në krye të kampit sovjetik.  Situata ndryshoi në pranverë të vitit 1960. Në fund të prillit disa artikuj që u shfaqën në shtypin kinez (pak më vonë ato u mblodhën dhe u botuan në një broshurë të titulluar: Rroftë Lenizmi!) demonstruan se lidershipi kinez shprehu hapur, ndonëse indirekt, madje deklaroi mos aprovimin e vet me pozicionin sovjetik, mbi strategjinë e bllokut sovjetik dhe lëvizjes botërore komuniste, për një sërë çështjesh që kishin të bënin me qasjen e shtetit në problemet ndërkombëtare dhe perspektivën e tyre.

Deri në vitin 1960, Moska nuk i ishte përgjigjur këtyre pikëpamjeve me asnjë mënyrë, duke besuar se dallimet e dyanshme ideologjike nuk duhet të diskutoheshin publikisht, në media, por më tepër në takime personale. Një mundësi për të kritikuar pozicionin kinez u vetë prezantua, ose kështu iu dukej liderëve sovjetikë, në fund të qershorit në Bukuresht, gjatë një takimi mes delegacioneve respektive në Kongresin e Partisë së Punëtorëve të Rumanisë. Ishte bërë e nevojshme që polemika të ndalej në kampin sovjetik.

Pasi anulimi i samitit të Fuqive të Mëdha në Paris në mes të muajit maj, për shkak të fluturimit të një avioni spiun amerikan mbi territorin e Bashkimit Sovjetik, dukej se konfirmonte se paralajmërimet kineze ishin më të argumentuara nga sa dukeshin. Avioni amerikan ishte rrëzuar nga sovjetikët dhe pranimi prej pilotit të kapur se ai ishte me një mision spiunimi, duket se e provonte të gabuar Hrushovin në kursin e tij për arritjen e një detante me SHBA-ës si dhe uljen e tensioneve ndërkombëtare.

Në fillim të qershorit, liderët sovjetikë hodhën idenë e një “takimi të partive motra të komunistëve dhe punëtorëve” në Bukuresht(vendimet e Presidiumit të Komitetit Qendror të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, të datave 2 dhe 7 qershor). Synimi fillestar ishte diskutimi i krizës së situatën ndërkombëtare, që u bë e sikletshme pas anullimit të samitit të Parisit. Vetëm më vonë, me nismën personale të Hrushovit, në Moskë u përgatit një notë informative përmes së cilës kritikoheshin pikëpamjet e liderëve kinezë si false dhe të dëmshme. Në 22 qershor, lidershipi sovjetik vendosi ta shpërndante këtë dokument te liderët e vendeve të bllokut komunist.

Dhe më pas, në Bukuresht, në takimet e improvizuara të delegacioneve të huaja që kishin ardhur si të ftuar në Kongresin e partisë rumune, lideri sovjetik Hrushov kritikoi lidershipin kinez. Delegacioni shqiptar drejtohej nga “numri tre” sipas hierarkisë partiake, Hysni Kapo, anëtar i Byrosë Politike të Komitetit Qendror të Partisë së Punës së Shqipërisë. Ai u koordinua me Enver Hoxhën që ishte në Tiranë dhe si asnjë nga pjesëmarrësit e tjerë, që nga fillimi i takimit, nuk ishte aktiv në fushatën e improvizuar të dënimit të pikëpamjeve të lidershipit kinez, teksa iu shmang detyrimit të rendit alfabetik për të folur i pari.

Edhe një sjellje e tillë pasive e Kapos e mërziti Hrushovin.

Fakti se lidershipi shqiptar ishte shmangur të mbështeste Hrushovin në kritikën e tij ndaj pikëpamjeve kineze në Bukuresht, nuk e ndaloi kryeministrin e Republikës Popullore të Shqipërisë, Mehmet Shehu, t’i dërgonte një letër qeverisë sovjetike, përmes së cilës i kërkonte 50 mijë ton grurë që të niseshin drejt Shqipërisë, nga gushti në dhjetor të atij viti, e që nevojiteshin si pasojë e kushteve të pafavorshme të motit dhe një plani të parealizuar për drithërat.

Letra mbeti pa përgjigje. Vetëm në muajin gusht, kur ministri shqiptar i Tregtisë përsëriti të njëjtën kërkesë Ministrisë sovjetike të Tregtisë me Jashtë, duke nënvizuar nevojën urgjente për të paktën 10-15 mijë ton grurë brenda shtatorit, Moska u vu në lëvizje për ta përmbushur atë. Sipas vendimit të 1 shtatorit, Shqipëria do të furnizohej me vetëm 10 mijë ton grurë gjatë periudhës shtator-tetor 1960. Theksohej se sipas Marrëveshjes Tregtare dypalëshe, Tirana duhet të paguante për to në mallra vitin e ardhshëm.

Meqenëse sovjetikët nuk kishin stok të lirë gruri, u vendos që kërkesa të përmbushej nga rezervat shtetërore, duke marrë parasysh se 10 mijë tonët e grurit të dorëzuar, do të zbritshin nga sasia e parashikuar për eksport në vitin 1960. Gruri duhet të ngarkohej në anijet e marinës sovjetike në portet e Detit të Zi. Një tjetër valë fërkimesh në marrëdhëniet sovjeto-shqiptare u shfaq në nëntor 1960, gjatë takimit botëror të partive Komuniste, zhvilluar në Moskë.

Siç mund të shihet në dokumentet arkivore, në ndryshim nga ajo që ndodhi në Bukuresht në fund të qershorit, kësaj radhe delegacioni shqiptar erdhi në Moskë me qëllim marrjen e krahut kinez për të gjitha çështjet për të cilat Kina dhe Bashkimi Sovjetik, kishin pozicione të ndryshme në muajt e fundit. Qëndrimi tyre ishte vendosur në Plenumin e Komitetit Qendror të Partisë së Punës së Shqipërisë, më 1 nëntor 1960.

Delegacioni udhëhiqej nga Enver Hoxha dhe nuk kishte pse të humbej kohë me konsultime me Tiranën, siç kishte bërë Kapo në Bukuresht, në fund të qershorit. Ky ndryshim në qasjen shqiptare është shpjeguar në mënyra të ndryshme. Sipas një tradite të gjatë në historiografinë perëndimore, ajo ishte rezultat i një lufte të brendshme në parti, që përfundoi në fund të gushtit 1960.

Fitimtarët e saj adoptuan një linjë të vendosur pro-Pekinit në sfidimin përherë në rritje të tij ndaj lidershipit sovjetik në bllokun komunist dhe lëvizjen komuniste botërore. Nga ana tjetër, historiografia bashkëkohore shqiptare, ka ofruar një pamje të re të këtyre ngjarjeve sipas të cilës zërat për një betejë të brendshme në parti, ishin false, përderisa që pas “fjalimit sekret” të Hrushovit në shkurt 1956, Enver Hoxha kishte eliminuar të gjithë opozitën potenciale, duke spastruar shumë anëtarë të partisë dhe zyrtarë të lartë që mundet potencialisht të adoptonin kriticizmin sovjetik të “kultit të personalitetit” në Shqipëri atë vit.

Disa përpjekje të sovjetikëve për të ulur shqiptarët në një diskutim të hapur dypalësh në mënyrë që të mbyllej plaga e hapur, shkuan kot. Sapo Hoxha mbërriti në Moskë, sovjetikët i shpërndanë delegacioneve të huaja përgjigjen e tyre ndaj letrës së shtatorit të Partisë Komuniste të Kinës, në të cilën Shqipëria përshkruhej si një tirani, në të cilën të ishe një mik i Bashkimit Sovjetik, ishte e rrezikshme. Me një hapje të tillë, Enver Hoxha ishte shumë i acaruar për t’u takuar me Hrushovin.

Vetëm pas ndërmjetësimit të komunistëve francezë, shqiptarët pranuan të takohen me përfaqësuesit sovjetikë në datat 10-11 nëntor. Hoxha u takua më në fund me Hrushovin, një ditë më vonë, më 12 nëntor. Sipas burimeve shqiptare, përfaqësuesit sovjetikë në takimin e parë ishin Mikhail Susllov, Juri Andropov, Frol Kozllov, Anastas Mikojan dhe Petër Pospjellov.

Diskutimi nisi qetë. Në përgjigje të pyetjes së sovjetikëve: “Çfarë doni në këmbim të një përmirësimi të marrëdhënieve tuaja me ne”, Hoxha u kujtoi atyre të gjitha incidentet që kishin ndodhur gjatë verës, si përpjekja sovjetike për të minuar unitetin e lidershipit shqiptar, mbështetja e disidentëve politikë dhe incidentet mes marinarëve dhe oficerëve shqiptarë dhe sovjetikë në bazën detare në Vlorë.

Hoxha parashtroi një sërë kërkesash në mënyrë që incidente të tilla të shmangeshin në të ardhmen, por pala sovjetike i hodhi poshtë ato duke vënë në dukje një sentiment antisovjetik që ishte përhapur në Shqipëri. Në rrjedhën e diskutimit, Hoxha argumentoi se kishte patur edhe më herët mosmarrëveshje mes të dyja palëve, si p.sh., ato mbi Jugosllavinë dhe çështje të tjera dhe se të gjitha kishin burim palën sovjetike.

Hrushovi u duk i befasuar: “Është diçka e re për mua që ne kemi patur pikëpamje të ndryshme mbi këtë çështje. E dëgjoj për herë të parë…Problemin jugosllav, që ju e konsideroni si temë mes nesh, mund ta lëmë mënjanë për momentin. Kjo nuk është një çështje parimore”. Por Hoxha insistoi se çështja ishte në fakt parimore dhe se Hrushovi nuk kishte dashur për një kohë të gjatë ta kuptonte. Lideri shqiptar akuzoi Hrushovin për përkeqësimin e marrëdhënieve pas takimit të Bukureshtit.

Por Hrushovi ngriti dyshimin se; “ju duket nuk keni qenë në marrëveshje me ne edhe para Bukureshtit”. Më pas ata shkëmbyen akuza të rënda lidhur me mbështetjen e mundshme sovjetike ndaj liderëve shqiptarë, të spastruar së fundmi dhe që kishin simpati për Bashkimin Sovjetik. Hrushovi sulmoi bashkëbiseduesit e tij “për përjashtimin e një gruaje të fuqishme si Belishova në një mënyrë staliniste”.

Në atë moment, diskutimi tashmë i nxehtë kaloi te çështja e bazës detare të Vlorës, rreth akuzave të oficerëve dhe detarëve sovjetikë që konfrontoheshin me shqiptarët në territorin e tyre. Në një klimë polemike, Hrushovi përmendi mundësinë e heqjes së këtij instalimi ushtarak nga Shqipëria. Diskutimi u mbyll më në fund kur Hrushovi e krahasoi mënyrën e Enver Hoxhës në diskutim, me atë të kryeministrit britanik, Harold Mekmilan, i cili; “donte po ashtu të më fliste mua në këtë mënyrë”.

Mikojani shtoi se; “Hoxha flet më keq se Mekmilan”. Delegacioni shqiptar u ngrit dhe u largua. Teksa po dilte, fjalët e fundit të Mehmet Shehut për Hrushovin ishin se; “Shqipëria do të mbetet përherë besnike ndaj Bashkimit Sovjetik dhe një anëtare e kampit socialist”.

Është e qartë se në qendër të përpjekjeve për të mbyllur ndarjen fillestare ishin dallimet në mentalitet, të rënduara nga një perceptim i dhimbshëm i përfaqësuesve të një vendi të vogël për lehtësinë me të cilën bashkëbiseduesit e tyre, si përfaqësues të një fuqie të madhe, interpretuan deklaratat e tyre. Nga ana tjetër, bashkëbisedimi shkoi njësoj sikur pala shqiptare kishte pritur të gjente një arsye që t’i priste drutë shkurt. Dhe kjo ndodhi në të vërtetë, sapo u paraqit një mundësi nga sovjetikët.

Tani kërkuesit janë të vetëdijshëm për humorin me të cilin shqiptarët arritën në Moskë, pas sesionit plenar të PPSh-së më 1 nëntor dhe është e qartë se të drejtat që sovjetikët i mveshën vetes gjatë takimit të 12 nëntorit luajtën në favor të shqiptarëve. Më 14 nëntor, të vetëdijshëm për gabimin e tyre dhe në përpjekje për ta ndrequr atë, lidershipi sovjetik i dërgoi një letër të shkurtër liderëve shqiptarë, adresuar “delegacionit të Partisë së Punës së Shqipërisë” dhe duke i quajtur ata “shokë”. Në letër sovjetikët propozonin “vazhdimin e takimit mes përfaqësuesve të partive tona në një kohë të përshtatshme për delegacionin tuaj”.

Ata po ashtu shprehnin keqardhjen që pala shqiptare kishte ndërprerë takimin, duke u përpjekur të siguronin se “askush nga ne nuk kishte apo ka ndonjë qëllim për të fyer ndonjë nga përfaqësuesit shqiptarë”. Ata shprehnin keqardhjen që shqiptarët ishin larguar shumë shpejt për të dëgjuar pjesën e fundit të fjalisë së ndërprerë (“ata duhet ta dëgjonin fundin e fjalisë”) “fjalisë së ndërprerë dhe të keqinterpretuar”, “pavarësisht dëshirës së sinqertë të delegacionit sovjetik për të vazhduar” bisedimet.

Sovjetikët propozuan që takimi të vazhdonte qoftë në përbërjen e mëparshme, ashtu edhe mes “përfaqësuesve të autorizuar” të të dy komiteteve qendrorë, për të diskutuar çështje të interesit të “të dyja partive”. Pala sovjetike demonstroi durim, duke premtuar të priste derisa “shokët shqiptarë të jenë gati për të rivendosur kontaktet” me përfaqësuesit e Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik.

Në të njëjtën kohë, sovjetikët shprehën gatishmërinë e tyre për një takim në nivel kryeministrash, duke tërhequr vëmendje në “disa çështje që shqetësojnë dy shtetet tona dhe duhen diskutuar”, duke propozuar në fakt takimin në çdo nivel “që shokët shqiptarë do të gjejnë të përshtatshme”. Kërkuesit nuk kanë sqaruar ende nëse sovjetikët arritën të dërgojnë këtë letër pranë delegacionit të PPSH-së po atë ditë (më 14 nëntor), siç u propozua nga Juri Andropov që ishte përgjegjës për përpilimin e saj. / Memorie.al