Nga William Boyd, The Observer

“Indignity” e Lea Ypit përzien biografinë dhe letërsinë për të eksploruar jetën e gjyshes së saj nën regjimin stalinist të Shqipërisë

Lidhja ime me Shqipërinë është sa margjinale, aq edhe e veçantë. Nuk e kam vizituar kurrë, por në vitin 1985, pa dijeninë time, romani im i dytë, Një Luftë Akulloresh, u piratua dhe u përkthye në shqip. E di këtë vetëm sepse një mik dhe romancier tjetër, Brian Aldiss, i cili po udhëtonte në Shqipëri në atë kohë, pa një kopje në një librari në Tiranë. Ai më bleu një kopje si suvenir, por pa dashje e la në hotel. Çuditërisht, libri ekzistonte qartë, por unë nuk e kam parë kurrë dhe nuk kam qenë kurrë në gjendje të gjej një kopje. Është pothuajse si një fantazmë. Versioni në shqip i Një Lufte Akulloresh mbetet botimi më i rrallë i çdo gjëje që kam shkruar ndonjëherë.

Kjo anekdotë përputhet në mënyrë të përkryer me botën e çuditshme dhe të ndryshueshme të përshkruar në rrëfimin e jashtëzakonshëm të Lea Ypi për jetën e gjyshes së saj, Leman Ypi, në Shqipëri në mesin e shekullit të 20-të. Leman lindi në vitin 1918 në Selanik (i njohur edhe si Thessaloniki), Greqi. Familja e saj ishte pjesë e diasporës borgjeze frankofone shqiptare dhe Leman do të kthehej në atdheun e tyre në vitin 1936, pasi mbushi 18 vjeç. Monarku i vetëshpallur, Mbreti Zog I, ishte në fron dhe, në këtë periudhë midis dy luftërave botërore, Shqipëria gëzonte një lloj të çuditshëm pavarësie ruritane, megjithëse ekonomikisht varej shumë nga Italia e Musolinit. Një komunitet kryesisht rural me prona të gjera të kontrolluara nga "bejlerët" e plotfuqishëm vendas, vendi zotëronte një inteligjencë, kishte një shtyp të lirë dhe klasat e mesme kishin aspirata për të marrë pjesë në atë që dikush mund ta quante evropianizim të Ballkanit. Kjo është Shqipëria ku Leman e re e gjeti veten. Por më pas historia mori përsipër. Italia pushtoi në vitin 1939, e shpalli vendin protektorat dhe Mbreti Zog u rrëzua. Ai iku në mërgim, në një suitë në Ritz në Londër, duke marrë me vete një pjesë të madhe të rezervave të arit të vendit. Pas traumës së Luftës së Dytë Botërore dhe pushtimit nazist, Enver Hoxha e shndërroi vendin në një regjim stalinist të linjës së ashpër, dhe ekzistenca relativisht e rehatshme e Leman si grua, nënë dhe punonjëse shteti ndryshoi papritur. Ajo perceptohej si një rrezik sigurie (besohej se punonte për shërbimet e inteligjencës greke) dhe ngacmohej e mbikëqyrej vazhdimisht; burri i saj, një zyrtar i lartë qeveritar, u burgos. Gjithçka filloi të shkatërrohej.

Lea Ypi, një akademike e shquar dhe profesoreshë e teorisë politike në Shkollën e Ekonomisë në Londër dhe autore e librit "Free: Coming of Age at the End of History", përpiqet të ndjekë rrjedhën e jetës së gjyshes së saj përmes trazirave të viteve 1930, 40 dhe 50 në librin "Indignity: A Life Reimagined". Prologu hapet me autoren që viziton arkivin bashkëkohor shqiptar në Tiranë (me emrin e mrekullueshëm Autoriteti për Informacion Lidhur me Dokumentacionin e Ish-Shërbimit të Sigurimit të Shtetit) për të parë se çfarë gjurmësh të vërtetuara mund të kenë mbetur nga vitet e gjyshes së saj në Shqipëri.

Ajo u nxit në këtë përpjekje nga pamja e rastësishme e një fotografie që nuk e kishte parë kurrë më parë në faqen e mediave sociale të një të panjohuri, që tregon gjyshen e saj Leman dhe gjyshin Asllan gjatë muajit të tyre të mjaltit në Kortina të Italisë, në vitin 1941. Duke parë fotografinë - duke soditur çiftin e ri dhe joshës - ajo përpiqet të imagjinojë se çfarë duhet të kenë ndjerë dhe përjetuar ata ndërsa përreth tyre po zhvillohej lufta e dytë botërore në të gjitha dimensionet e saj të liga. "Imagjino" është fjala kyçe këtu - e sinjalizuar edhe në nëntitullin e librit - dhe është motivi që e shtyn Ypin të largohet nga raportimet dhe biografitë historike ortodokse. Me vetëm prova të pakta fizike, dhe me kujtimet dhe intuitën e saj, Ypi "romanizon" jetën dhe martesën e gjyshes së saj. Këto pjesë të librit janë rikrijuar lirisht me dialog të raportuar dhe të gjithë brendësinë subjektive që një romancier ka në dispozicion.

Fillimisht, mendova se ky mund të ishte një hap i gabuar. Ka shumë ekspozim për t'u trajtuar - historik, familjar dhe personal - dhe vendosja e tij në dialog ose mendime të brendshme nganjëherë mund të duket shumë e ngurtë dhe e panatyrshme, për të mos thënë e çuditshme:

Eleftherios kishte bërë një gabim katastrofik duke pranuar argumentin e qeverisë turke se pronat greke në Azinë e Vogël vlenin shumë më pak se pronat myslimane në Greqi. Tani të gjithë po paguanin çmimin dhe të gjithë ishin të zemëruar.

Megjithatë, metodologjia dalluese e Ypit fillon ta fitojë lexuesin. Ajo kujton kërkimin e saj të vazhdueshëm dhe frustrues në arkiva dhe muze të ndryshëm, përpara se të na kthejë në të kaluarën e romanizuar. Teksti është i ndërthurur me të ashtuquajturat intermexo - fragmente të zgjedhura nga dokumente zyrtare (të vendosura me një font të ndryshëm) - që hedhin dritë mbi rrëfimin në zhvillim. Libri shfaqet si një hibrid i zgjuar, duke shfrytëzuar me kënaqësi të gjitha mundësitë e shumta të rrëfimit të një historie jete. Gjatë këtij procesi, jo vetëm që përshkruhet dhe komplotohet me shumë sukses jeta e një individi, por në të njëjtën kohë, krijohet një formë e historisë së tërthortë të Shqipërisë së shekullit të 20-të.

Por në fund priste një kthesë e papritur, pothuajse kafkiane në çuditshmërinë e saj. Lea hasi një certifikatë zyrtare vdekjeje që pohonte se gjyshja e saj kishte vdekur në vitin 1972. Një pamundësi fizike. Doli - mjaft e jashtëzakonshme - se, në të njëjtën kohë, në Shqipëri kishte pasur një grua tjetër të quajtur Leman Ypi, jeta e së cilës kishte paralele të çuditshme me ato të gjyshes së Leas. Megjithatë:

Ndryshe nga gjyshja ime, kjo e huaj, kjo Leman Ypi tjetër, nuk ka mbesë që mund ta regjistrojë atë jetë, askënd që mund të reflektojë mbi kuptimin e dinjitetit të saj. E megjithatë, ajo jetë me siguri meriton të regjistrohet disi.

Masa e kësaj keqardhjeje shpjegon titullin e këtij libri joshës dhe prekës. Ypi është përpjekur në rrëfimin e saj kompleks dhe të copëtuar t'i rikthejë një ndjenjë dinjiteti jetës së rrëmujshme, të mallkuar dhe me fat, të mbushur me histori, të gjyshes së saj. Në fund të librit, autorja spekulon se “Ndoshta ky është kuptimi përfundimtar i të qenit njeri: të kujtosh të vdekurit në mënyrën e duhur”. Në këtë drejtim, ajo e ka arritur me triumf objektivin e saj.

Romani i ri i William Boyd, The Predicament, është botuar më 4 shtator nga Viking.