Albanologjia është fushë e shkencës që merret me studimin e historisë së shqiptarëve, të gjuhës shqipe dhe të letërsisë e të kulturës shqiptare me metoda shkencore. Kërkimet e mirëfillta albanologjike të brezave të kaluar, të kryera nga albanologë të huaj të spikatur (Gustav Meyer, Gustav Weigand, Holger Pedersen, Norbert Jokl, Eric P. Hamp, Vilfrid Fiedler, Victor Friedman, etj.) dhe nga albanologë shqiptarë (Eqrem Çabej, Androkli Kostallari, Shaban Demiraj, Idriz Ajeti, Rexhep Ismajli etj.), kanë një traditë të gjatë përmbinjëshekullore dhe shënojnë arritje kulmore të admirueshme si në sasi ashtu dhe në cilësi. Me veprat e tyre thellësisht shkencore, albanologë të shquar e kanë pasuruar fondin e përgjithshëm të botimve albanologjike dhe e kanë ngritur dijen albanologjike në nivelin e shkencave të tjera nacionale europiane e botërore duke e afirmuar edhe para qarqeve të huaja shkencore ndërkombëtare.

Por, krahas kësaj albanologjie shkencore, po profilizohet edhe një degë e re e ashtuquajtur “Albanologji popullore” (pseudoalbanologji) nga autorë mediokër që e mbajnë veten si atdhetarë, të cilët në mënyrë talebane mohojnë pararendësit prijatarë të albanologjisë shkencore dhe turravrap promovojnë një “fe të re” spekulative të marrëzishme, ku çdo gjë e shpjegojnë me gjithçka. Po shtohen radhët e “studiuesve” me gjithfarë lloji botimesh të kota nga fusha e “albanologjisë popullore” që merren me etimologji, me ilirologji e me pellazgologji kodër pas bregu, pa i njohur aspak problemet themelore të fonetikës dhe të morfologjisë historike të shqipes dhe të gjuhëve të tjera ballkanike e indoeuropiane. Sa “gjuhëtarë” flasin e shkruajnë për çështjen e shqipes standarde pa i kuptuar fare problematikat që ngërthen kjo fushë. Sa vepra të kota botohen që helmojnë nxënësit, studentët dhe të rinjtë tanë. Patriotizmi linguistik folklorik që ka lulëzuar te ne si epidemi, por që e hasim edhe te “linguistë” të tjerë në Ballkan, është shumë i rrezikshëm, dhe atij i duhet prerë hovi.

Në shkrime, botime dhe paraqitje të tjera publike të “albanologëve popullorë”, të cilët e kanë humbur “shtëpinë e glotologjisë” (metodën shkencore të gjuhësisë) i mëshohet fantazisë së shfrenuar se shqipja është gjuha më e vjetër në Gadishullin e Ballkanit e në botë dhe nëna e të gjitha gjuhëve të tjera. Por, përse do të ishte kështu? Me çfarë argumentesh mund të vërtetohet kjo? Për vjetërsinë e gjuhëve në Ballkan, ballkanologu amerikan Victor Friedman pohon:

“Gjuhët që u bënë shqipe dhe greke nga dialektet e lashta indoevropiane nuk janë gjuhët e para në Ballkan, por janë vetëm gjuhët e para nga shumësia e sistemeve gjuhësore që fliten sot në Ballkan (latinishtja ballkanike, gjuhët sllave, romishtja, hebraishtja, turqishtja.”

Kur flitet për autoktonicitetin, duhet të kuptojmë se nuk ka autoktoni absolute, por relative. Rreth kësaj problematike, edhe sllavisti i njohur Willem Vermeer nga Universiteti i Lajdenit, i cili është marrë edhe me çështje të gjuhës shqipe, sjell këto reflektime: “Varet krejtësisht çka kuptohet me autoktone; në përgjithësi s’ka gjuhë ballkanike autoktone, sepse të gjitha janë indoeuropiane”. A rrjedh shqipja nga ilirishtja? Sipas tij, kjo pyetje nuk ka përgjigje, sepse nuk dimë gjë me rëndësi për ilirishten dhe, meqë duket se grupe të ndryshme ilirësh flisnin gjuhë të ndryshme, pyetja nuk ka përmbajtje; duhet të merret parasysh se e kaluara e shqipes është karakteristike për gjuhët e Europës, shumica e të cilave nisën ta merrnin identitetin e tyre të tashëm në kohë mesjetare, për pasojë migrimesh dhe ndërveprimi me gjuhë të tjera” (Rexhep Ismajli, Bashkësi gjuhësore, njësi, varietet, ASHAK, Prishtinë, 2019, 250). “Burimi i shqipes mund të jetë a prej ilirishtes, a prej trakishtes, apo prej një burimi të dyfishtë iliro-trak, për arsye gjeografike e historike më shumë gjasë ka që shqipja rrjedhë nga një dialekt i ilirishtes” (E. Çabej, Desnickaja 2001).

Sigurisht, shqipja për shqiptarët është gjuha më e mirë në botë, ashtu sikurse gjuhët e tjera që janë më të mira në botë për popujt respektivë. Kjo nuk na jep të drejtën që gjuhën shqipe ta mbiçmojmë si gjuhë mitike e pellazgjike, se është kryegjuha e gjuhëve të botës - sepse ajo në të vërtetë nuk është e tillë. Por nuk duhet as ta përbuzim, sepse “përbuzja për gjuhën është përbuzje për përdoruesin e saj” (Nuri Gokaj). Asaj ne duhet t’i japim vendin dhe vlerën që i takon. E kjo gjuhë pa dyshim ka vlera të mëdha shprehëse e filologjike. Kjo gjuhë mbrun fjalë të fondit të lashtë indoevropian e paraindoevropian (për të tilla fjalë të substratit paraindoevropian mba¬hen, p.sh., mal dhe Alban, të cilat nuk duhet përjashtuar mundësia ta kenë burimin te ndonjë gjuhë më e lashtë, që flitej në trevat ballkanike para ardhjes së ilirëve, trakasve etj. - siç shprehet R. Solta; pastaj numërorë të tillë të paraindoevrianishtes: dyzet, trezet, katërzet); ruan huazime nga greqishtja e vjetër (rreth 100 - shqiptarët e grekët kanë më se 3000 vjet që janë fqinj në këtë pjesë të Evropës dhe shqipja gjatë kësaj kohe ka pasur lidhje të paprera e intensive me greqishten (E. Çabej); leksiku i shqipes përmban rreth 2000 fjalë me origjinë paleoballkanike, por fjalët më të shumta janë huazuar nga gjuha latine, sllave dhe greke. Latinishtja (zotërimi romak ka zgjatur mbi 500 vjet, prandaj latinishtja ka lënë gjurmë të thella në gjuhën shqipe; shqipja me elementin latin, me ndikimin e fuqishëm latin që ka pësuar, tregon se është formuar në truallin e saj të sotëm), huazime të vjetra sllave, turke, romane, etj. Nga ana tjetër, shqipja ka krijuar e krijon edhe fjalë të brumit të saj të mëvetësishëm, që i japin kësaj gjuhe një kolorit dhe shprehësi të veçantë. Duke qenë kjo njëkohësisht dhe gjuhë më vete, që ka njohur zhvillimin vetjak, ka krijuar dhe specifikat, diferencimet a tipare që e veçojnë nga gjuhët e tjera. Shqiptarët i thonë detit det (dikur deet): kjo fjalë, me sa duket, nuk ekziston në asnjë gjuhë tjetër dhe ata janë të vetmit në Mesdhe që e quajnë me këtë emër (Predrag Matvejeviç, Predrag, Balkan i balkanologija - Uvod u studije Jugoistočne Evrope, Čigoja štampa, Beograd, 2013). Fjala det tregon që shqiptarët janë kaq origjinalë dhe kaq të ndryshëm nga popujt e tjerë indo¬evropianë. Shqiptarët bukën e quajnë bukë. Brezat e varfër e të uritur e adhuronin bukën si të ishte hyjni: Pasha bukën!, Për bukët!, Për bukët e kripët! Për atë bukë! Askush përveç tyre nuk e quan bukën me këtë emër, as në Ballkan dhe as në një vend tjetër. Nuk dihet saktësisht se prej nga e ka origjinën kjo fjalë, pra mund të jetë ilire apo trake, latine a veneciane. Sigurisht është me rrënjë nga bocca (gojë, kafshatë e gojës) (Predrag Matveević, Lebot naš, MANU, 2014, 89). Pra, kjo dëshmon se gjuhët janë shumë të ndërthurura njëra me tjetrën, dhe se jo gjithçka mund të shpjegohet vetëm përmes njërës gjuhë - shqipes.

Albanologjia është shkencë me të cilën nuk mund të merren e të operojnë të gjithë ata që e kanë dëshirë dogmën për lashtësinë e madhe të gjuhës dhe të historisë sonë. Në gjurmimet albanologjike kërkohen dije të konsoliduara, hulumtime origjinale në fusha të reja, invencion e kreacion, dhe t'u përmbahemi postulateve bazë: shkencës, objektivitetit, seriozitetit (Hasan Kaleshi). Gjuhësia e sotme shqipe nuk duhet t’u lihet në dorë diletantëve. Kur hyjnë aty vetje të tilla, atëherë ajo nuk është më gjuhësi dhe nuk i shërben askujt. Albanologjia nuk është një me dëshirat dhe me ndjenjat spekulative që nuk i beson kurrkush. Albanologjia shqiptare nuk është në fazën e saj fillestare që të botohen punime e vepra shkel e shko për shqipen e pellazgjishten, siç edhe ka marrë e po botohen, por ka një shkallë mjaft të arrirë dhe të konsoliduar shkencore. Zelltarët që dëshirojnë të merren me tematikat albanologjike duhet të zotërojnë me themel materien gjuhësore dhe rigorozitetin shkencor. Të mos shkruajnë për pallangën (fshatin, qytezën) e tyre me gjuhën e përrallës, por për botën shkencore me argumente të qëndrueshme. Për diçka që është e errët, në etimologji, të mos ecin me guxim e të artikulojnë gjëra të pambështetura. Ndryshe, të mbështetur vetëm në dëshira dhe në arbitraritete, albanologjia do të kënetëzohej në një gjendje amullie.

Problematikave pseudoalbanologjike u ka vënë gisht, një ledh a gardh të mirë e të goditur filologu Ardian Vehbiu me dy botime shumë të rëndësishme: “Përralltarët e gjuhës shqipe” (2024) dhe “Në mbrojtje të arsyes albanologjike – kundër fallxhorëve të historisë së gjuhës shqipe” (grup autorësh) (2024). Për të gjithë ata që kanë dëshirë të okupohen me historinë e gjuhës shqipe dhe me etimologjinë, këto vepra do të shërbejnë si abetare për të mësuar alfabetin shkencor sesi duhet të merren me studimet albanologjike apo sesi nuk duhet të merren. Albanologjia nuk bëhet me gaçka (përralla) e me gaçkaxhinj (përralltarë).