Evlija Çelebi (1611-1684) ishte funksionar i lartë i oborrit të sulltanit me detyrën e inspektorit për të raportuar për gjendjen e krahinave të Perandorisë Osmane. Gjatë viteve 1640-1676 bëri udhëtime të shumta në viset e Perandorisë Osmane e në vendet fqinje të saj dhe hartoi veprën në 10 vëllime në gjuhën turke “Sejjahnname” (Libri i udhëtimeve) të cilën e përfundoi në Kajro.

Evlija Çelebi ka udhëtuar në Shqipëri 3 herë. Udhëtimin e parë e bëri në Kosovë në dhjetor të vitit 1660, në Shqipërinë e Veriut, ndërsa në nëntor të vitit 1670 nëpër Shqipërinë e Jugut. Vepra është burim kryesor me vlera të rëndësishme për kohën. Ajo përmban material të pasur për historinë, gjeografinë, folklorin dhe kulturën e krahinave që vizitoi. Vepra ka rëndësi shoqërore, ekonomike e politike për historinë e Shqipërisë.

JA ÇKA SHKRUHET NË KËTË VEPËR

“Qyteti i Delvinës ndodhet në një fushë të hapur dhe shtëpitë janë aq larg nga njëra-tjetra sa distanca e një shigjete të hedhur. Nëse një shtëpi sulmohet nga banditët, komshinjtë e marrin vesh. Për këtë arsye të gjitha shtëpitë kanë një kullë të madhe me një portë të hekurt dhe me mure të trasha e të forta.

Të panumërta janë pemët e limonëve, portokalleve, fiqve, ullinjve, shegëve dhe qiparisave, të cilat stolisin zonat e pakultivuara dhe kopshtet frutore të qytetit.

Shumë të njohura ndër ushqimet e pijet janë simitet e bardha shqiptare (simid), bukë e hollë e bardhë (pogaçe) dhe vera e kuqe.”

“Kalaja e Delvinës u themelua së pari nga spanjollët. Më pas, venedikasit e shtinë në dorë me dredhi. Sulltan Bajazidi II i Shenjti ua mori venedikasve në vitin 1419, mirëpo ajo ra përsëri në dorë të të pafeve. Kur Sulltan Sulejmani shkoi në fushatën e Korfuzit në vitin 1537 veziri i madh Ajas Pasha, shqiptar nga prejardhja, u emërua kryekomandant dhe kalaja e Delvinës u pushtua drejtpërdrejt prej tij e u bë kryeqendër.”

“Edhe sot Delvina është sanxhak më vete në vilajetin e Rumelisë. Ajo është has, për të cilin beu merr një të ardhur 157.132 akçe prej Sulltanit.

Ka 24 zeamete dhe 155 timare. Ka vetëm një allajbej e një çeribash. Në kohë lufte, beu është i detyruar me ligj të nxjerrë 2200 ushtarë, ndër ta edhe shoqërues shërbimi të armatosur. Ka një kadi me nivel page prej 180 akçesh.”

“Popullsia jeton pa i munguar gjë, shumica me ullinj dhe vaj ulliri, të cilin e eksportojnë dhe e shesin në vilajetet e tjera. Të rinj e të moshuar, të mëdhenj e të vegjël, të kamur e të varfër të gjithëve u skuq fytyra nga shëndeti, sepse janë trima e luftëtarë të dhënë pas të ngrënit, pijes e gostive. Djemtë e rinj dhe nxënësit e shkollave fetare janë vërtet të pabindur dhe kokëshkretë. Taksa mbretërore që siguron beu arrin shumën 459.200 akçe. Ka 19 zeamete e 205 timarë. Sipas ligjit, duke e llogaritur mbi bazën e të ardhurave, Shkodra nxjerr 4000 ushtarë… Kjo fuqi, në kohë lufte, vihet nën komandën e vezirit të Rumelisë dhe të kolonëve të tij. Luftëtarët e Shkodrës kanë qenë bashkë me ne dhe janë treguar trima të vërtetë në luftën e Ardelit.”

“Pashai i Shkodrës ka 40 qese të ardhura. Ai i siguron qetësinë vendit me anën e 1000 bejlerëve që ka nën urdhrin e vet.”/Gazeta Panorama